Herdenken en rouwen in coronatijd

Vooral in het begin van de coronatijd hebben mensen alleen moeten sterven, rouwen en herdenken. Nabestaanden met corona konden soms niet bij de uitvaart zijn. Dit heeft diepe wonden geslagen. Maar er zijn ook veel mooie initiatieven ontstaan, van erehagen tot het online bijwonen van uitvaarten en herdenkbijeenkomsten.

“Wij mochten nog relatief veel,” vertelt Tonny Hendriks die in de zomer van 2020 haar man verloor, “we konden buiten een uitvaart organiseren met 85 genodigden, de gasten zaten in groepjes aan tafeltjes, en na afloop mochten wij ze op gepaste afstand begroeten.” Hoewel het voor Tonny jammer was dat er lang niet of nauwelijks sociale activiteiten plaatsvonden, is ze blij dat ze nog goed kan lopen. “Gelukkig heb ik altijd nog wel met mensen kunnen afspreken, bij mij thuis of wandelend in de duinen.”

Vooral in het begin van de pandemie was het dramatisch voor mensen die iemand verloren. Oók als dat niet aan corona was. In zorginstellingen was geen of nog maar heel beperkt bezoek mogelijk. Herman de Vries vond het allerergste dat zijn vrouw Emmy na 58 jaar huwelijk de laatste drie weken van haar leven alleen op een kamertje heeft moeten doorbrengen. Cathy Damstra kon haar man Eric niet bezoeken omdat ze zelf corona kreeg. Zo zijn er talloze verhalen van mensen die geen afscheid konden nemen, of dat moesten doen, gehuld in plastic en met een mondmasker voor.

Mensen die zelf coronaklachten hadden – testen was er toen nog niet bij – mochten niet naar een uitvaart. Of waren er doodgewoon te ziek voor. Uitvaartverzorger David van de Waal uit Utrecht regelde (via beeldbellen) een uitvaart waar de kinderen niet bij konden zijn, omdat ze besmet waren. Via een livestreamverbinding zagen ze hoe de kleinkinderen oma de kerk in begeleidden en naar het graf droegen.

De gehele coronatijd hebben nabestaanden maar beperkt mensen kunnen uitnodigen voor de uitvaart van hun dierbare. Gelukkig heeft het maximum aantal gasten van dertig maar een korte tijd gegolden. Maar als er anderhalve meter afstand moet worden gehouden, heeft elke locatie maar een beperkte capaciteit. Veel nabestaanden vinden het lastig om te moeten bepalen wie er wel en wie niet mogen komen.

Na afloop van de uitvaartdienst met elkaar napraten, een arm om elkaars schouders slaan of elkaar stevig vasthouden: het mocht allemaal niet. Een enorm gemis. De behoefte aan nabijheid en fysiek contact zit diep. Natuurlijk was elkaar in de ogen kijken met een tafel ertussen beter dan niets, maar toch voelde het schraal en kil.

Het is opvallend hoeveel creativiteit er óók ontstond. Nieuwe rituelen popten overal op: om afscheid te nemen, om samen te herdenken en te troosten. Buren maakten erehagen (met inachtneming van de anderhalve meter afstand), crematoria verstrekten voor de reis terug naar huis ‘coffee to go’ (waar lang mee op de parkeerplaats werd gestaan) en uitvaartondernemers organiseerden ‘drive-through’-condoleances, waarbij vanuit de eigen veilige auto afscheid genomen kon worden.

Uitvaartverzorgers merkten dat nabestaanden vaak blij verrast waren wat er wél mogelijk was. “Veel meer dan in zorginstellingen,” vertelt uitvaartverzorger Albèr Claasen uit het zwaar getroffen Veghel. “En veel families vonden die gedwongen intiemere uitvaarten ook voordelen hebben. Kleinkinderen bijvoorbeeld spraken veel gemakkelijker in het bijzijn van alleen de eigen familie dan voor een volle kerk.”

Het online bijwonen van uitvaarten was al veel langer mogelijk, maar werd eerder vooral toegepast voor direct nabestaanden in het buitenland. Nu werden massaal nabestaanden van buiten de eerste kring van intimi uitgenodigd om uitvaarten online mee te beleven via een livestream. Daar werd gretig gebruik van gemaakt. Vrienden en familie die op afstand meeleefden, stuurden vaak kaartjes, email- en Whatsappberichten, belden of posten berichten, foto’s en filmpjes via condoleancesites of -pagina’s.

Na de uitvaart viel het rouwen, herdenken en de draad weer oppakken in coronatijd velen vies tegen. Er mocht zo weinig en veel sociale activiteiten lagen stil. Tonny Hendriks stond voor de taak een nieuw lokaal netwerk op te bouwen, want met de dood van haar man kwam er een abrupt einde aan de uitjes met stellen. Maar hoe doe je dat als de vrouwenvereniging, de volksuniversiteit en de tuinclubs stilliggen? En als het al mocht, vonden familie en vrienden het risico op corona vaak te groot om langs te komen.

Er waren al veel langer online rouwprogramma’s en telefonische hulpdiensten, zoals de Luisterlijn (voorheen Sensoor). Chattend of per e-mail om advies of hulp vragen is anoniemer dan telefonisch. Dat maakt het voor veel mensen een prettige manier: laagdrempelig, veilig, comfortabel op jouw moment en jouw locatie. Zo’n 85 procent van de mensen die rouwen zoekt (terecht) geen professionele hulp – het is meestal ook echt niet nodig. Voor nabestaanden die toch wel wat extra steun willen, kan digitale rouwhulp een prachtig middel zijn. Het delen van verdriet met bekende en onbekende mensen kan een steuntje in de rug geven.

Wanneer dat niet genoeg is, kan professionele online begeleiding of gerichte ondersteuning door geschoolde vrijwilligers zinnig zijn. Er zijn ook allerlei E-rouwmodules. Bij één van die vormen wordt tegelijkertijd onderzoek gedaan naar rouwen in coronatijd, door de universiteiten van Utrecht en Groningen.

De laatste jaren trokken activiteiten om gezamenlijk te herdenken steeds meer publiek, bijvoorbeeld bij lichtjesavonden, moederdagconcerten en Allerzielenvieringen. De afgelopen jaren konden die meestal niet plaatsvinden, maar soms waren er wel online alternatieven. Je kon ze online meebeleven of later terugkijken. Voordelen had dit ook: in de rust en bescherming van de eigen kamer, samen stilstaan bij een verlies, in de wetenschap dat vele anderen dat ook ervaren.

Coronatijd had naast veel en grote nadelen ook verrassende voordelen. Zo kwam Tonnies schoonzus in het staartje van coronatijd bij haar op de koffie, ‘omdat er toch niets anders mocht.’