Het lichaam na de dood: donatie, obductie, ter beschikking van de wetenschap, Hersenbank

U kunt na uw dood met uw lichaam of delen daarvan anderen helpen. Dat kan door het lichaam ter beschikking te stellen van de wetenschap of door uw hersenen te doneren voor wetenschappelijke doeleinden, maar ook door organen en/of weefsels af te staan aan mensen die daarmee kunnen doorleven.

Veel mensen vinden het een prettig idee wanneer hun lichaam na hun dood nog “ergens goed voor is”. Dat kan op verschillende manieren: door organen en/of weefsels te doneren, door het lichaam ter beschikking te stellen van de wetenschap, en door hersenen te doneren aan de Nederlandse Hersenbank.

Wanneer u uw lichaam na uw dood ter beschikking van de wetenschap stelt, of delen ervan doneert, heeft dat gevolgen voor het afscheid en de uitvaart. Hetzelfde geldt wanneer na het overlijden wordt besloten tot een obductie om de precieze doodsoorzaak te achterhalen. 

Orgaandonatie is alleen mogelijk wanneer iemand in het ziekenhuis is overleden. Hoe de procedure voor orgaantransplantatie loopt en wat het betekent voor nabestaanden, leest u op de website van de Nederlandse Transplantatie Stichting.

De overledene kan na orgaandonatie opgebaard worden, maar het duurt wat langer voordat met de verzorging gestart kan worden. U kunt de verzorging zelf doen, of laten doen. Wanneer u het zelf wilt doen, of daarbij betrokken wilt zijn, is het goed om dit af te stemmen met de intensive care-verpleegkundige of de transplantatiecoördinator.

De operatiewond is na het uitnemen van de organen zorgvuldig gehecht en met een pleister afgedekt. Met de juiste kleding aan (t-shirt of hooggesloten blouse) is er van de wond niets te zien. Wel kan de overledene door bloedverlies erg bleek zien. Dit is met make-up of thanatopraxie te verhelpen.

Weefseldonatie is (in tegenstelling tot orgaandonatie) ook mogelijk wanneer iemand thuis is overleden. Hoe de procedure voor weefseltransplantatie loopt en wat donatie betekent voor nabestaanden, leest u op de website van de Nederlandse Transplantatie Stichting.

Na weefseldonatie kan de overledene opgebaard worden, maar het is niet mogelijk om de laatste verzorging zelf te doen. Als er huid is weggenomen, krijgt de overledene speciale onderkleding aan die de gewone kleding beschermt. Als er bot is weggenomen is het aan te raden de overledene op te baren in kleding met lange mouwen en een lange broek of rok.

Bijvoorbeeld voor het onderwijs aan geneeskundestudenten of voor het ontwikkelen van nieuwe operatietechnieken door medisch specialisten zijn lichamen van overleden mensen nodig. Wie zijn lichaam na zijn dood ter beschikking van de wetenschap wil stellen, kan daarvoor contact opnemen met een anatomisch instituut van een universiteit of met Rise Labs. Rise Labs is momenteel in Nederland de enige private partij die op deze wijze onderzoek buiten de universiteiten ondersteunt. Informatie over hoe u uw lichaam ter beschikking van de wetenschap stelt, leest u ook elders op deze website.

Een lichaam dat door een anatomische instituut voor de wetenschap gebruikt wordt, wordt in Nederland helemaal ontleed. Het lichaam of resten daarvan worden dus niet teruggegeven aan nabestaanden. Wordt een lichaam door Rise Labs gebruikt, dan zorgt Rise Labs voor crematie van overblijfselen van het lichaam en stelt het de crematie-as na twee of drie maanden ter beschikking van nabestaanden. 

Pas na het overlijden blijkt of het lichaam ook daadwerkelijk wordt geaccepteerd. Wie zijn lichaam ter beschikking van de wetenschap stelt, is er dus niet zeker van dat het na zijn dood ook daadwerkelijk geaccepteerd wordt. Het is daarom belangrijk om na te denken over de wensen voor een uitvaart, mocht het lichaam niet geaccepteerd worden.

Als het lichaam wel door een anatomisch instituut wordt geaccepteerd, wordt het lichaam binnen 24 uur daar naartoe vervoerd. Nabestaanden kunnen natuurlijk een afscheidsdienst organiseren, maar het is dan dus niet mogelijk dat het lichaam van de overledene daarbij aanwezig is. Uw uitvaartverzorger kan u vertellen hoe dan invulling aan het afscheid gegeven kan worden.

Als een lichaam zowel als donor is geregistreerd, als ter beschikking van de wetenschap is gesteld, krijgt de orgaan- en/of weefseldonatie altijd voorrang. Soms wordt het lichaam na de donatieprocedure alsnog voor de wetenschap gebruikt.

Het doel van de Nederlandse Hersenbank (NHB) is bijdragen aan het vinden van oorzaken en oplossingen voor neurologische en psychiatrische hersenziekten. Om dat te kunnen doen, is het nodig om menselijk hersenweefsel te onderzoeken. Waar wijken de hersenen van mensen met neurologische of psychiatrische ziekten af van de hersenen van mensen die die ziekte niet hebben?

Voor dat onderzoek zijn hersenen van overledenen nodig; van gezonde mensen en van mensen met dergelijke ziekten. Hersenen van gezonde donoren worden vrijwel altijd geaccepteerd: voor ieder onderzoek naar hersenafwijkingen is het nodig om de vergelijking met een gezond persoon te kunnen maken. Hersenen van mensen met een neurologische of psychiatrische ziekte worden geaccepteerd als daar vanuit de wetenschap vraag naar is. Wie hersenen wil doneren voor wetenschappelijk onderzoek moet zich registeren bij de Nederlandse Hersenbank.

Wanneer iemand die als hersendonor is geregistreerd, overlijdt, moet de obductie zo snel mogelijk plaatsvinden. Het is daarom belangrijk om de Nederlandse Hersenbank zo snel mogelijk te waarschuwen. De Hersenbank zorgt er dan voor dat de overledene direct naar het VUmc in Amsterdam wordt vervoerd, waar de obductie plaatsvindt. De kosten van het vervoer en de obductie komen voor rekening van de Nederlandse Hersenbank.

Doordat eerst de obductie in Amsterdam moet plaatsvinden, duurt het wat langer voordat de overledene verzorgd kan worden. Na de obductie is nazorg noodzakelijk en blijft de overledene minstens 8 uur in het VUmc. Daarna kan de verzorging en het kleden van de overledene plaatsvinden. U overlegt met uw uitvaartverzorger waar dat gebeurt.

Het is mogelijk om de overledene na de hersendonatie op te baren. Na de obductie is er een litteken zichtbaar, laag over het achterhoofd, van oor tot oor.

Soms is het belangrijk om extra zorgvuldig te onderzoeken waaraan iemand precies is overleden. Wanneer iemand onverwacht overlijdt, kan het voor de nabestaanden van belang zijn om te weten of daar een erfelijke ziekte aan ten grondslag ligt. Als iemand ziek was, kan het voor artsen van belang zijn om bevestiging te krijgen over de gestelde diagnose.

In zulke gevallen kan obductie plaatsvinden. Obductie vindt altijd in een ziekenhuis plaats en wordt uitgevoerd door een klinisch patholoog. Vindt de obductie plaats op verzoek van nabestaanden, dan komen de kosten voor hun rekening. Dat is niet het geval als een arts het verzoek om obductie doet. Als voor obductie transport naar een ziekenhuishuis nodig is, komen de transportkosten soms voor rekening van de nabestaanden.

Bij een obductie wordt het lichaam open gemaakt. De organen worden gewogen, onderzocht en weer teruggeplaatst, en daarna wordt de wond gehecht. Er worden kleine weefselstukjes bewaard die microscopisch onderzocht worden. Nabestaanden krijgen via de arts de uitslag van het onderzoek te horen.

Bij de opbaring van de overledene is meestal niets te zien dat wijst op de voorafgaande obductie. Alleen als de overledene weinig of geen haar had en er is een schedelobductie uitgevoerd, kan dit zichtbaar zijn. De obductie kan ervoor zorgen dat de overledene een bleke uitstraling heeft. Dit kan gecorrigeerd worden met make-up of door het toepassen van thanatopraxie.